صنعت فرش دستباف ایران به دلیل طرح های خیره‌کننده و کیفیت بی‌نظیرشان، در قلب علاقمندان و طراحان فرش و دکوراسیون داخلی در سراسر جهان جایگاه ویژه‌ای دارد.
با افتخار، امروز در مجله قالی فرشان، با این راهنمای جامع از مراحل بافت فرش دستباف ایرانی تا ذکر نکات طلایی برای خرید فرش دستباف مرغوب شما را همراهی می کنیم؛ از برپایی دار قالی تا چله کشی و ظرافت بافندگی و صدای تق تق شانه زنی و سرانجام تولید نهایی و خرید این قطعه ارزشمند و شاهکار هنری!
آشنایی با فرش دستباف ایرانی: تاریخچه تا مراحل بافت و خرید
در این بخش قصد داریم به طور خلاصه و شفاف مراحل تولید فرش دستباف را برای شما بیان کنیم. با ما همراه شوید در تنیدن تار و پود قالی به دار و کشف اسرار بافت این هنر ایرانی! دانش بافت فرش در طی دوران ها گسترش و پیشرفت یافته؛ اولین روش بافت سبک “بافت صاف” بوده است که از تنیدن نخ های تار و پود به هم حاصل می شده؛ سپس بافت گره ای توسعه یافت که در آن ریشه فرش به تار و پود افزوده می شد.
فرش دستباف ایرانی در دکوراسیون مدرن
فرش دستباف در دوره های تاریخی
همانطور که در مقاله تاریخ فرش بیان کردیم، تخمین دقیق زمان بافت اولین فرش ها کار دشواری است اما با اطمینان می گوییم که هنرمندان ایران زمین اولین کفپوش ها و فرش های دستباف را تولید و به سراسر جهان عرضه کرده اند.
در یک نگاه کلی به روند تغییرات فرش ایرانی در دوره های مختلف تاریخی می توان این طور بیان کرد که اولین بار در حدود 400 سال پیش از میلاد، نویسنده یونانی زنوفون در کتابش “آنابازیس” ، به فرش ایرانی یا پرشین اشاره کرد: “پس به سوی تیماسیون داردانی (اسطوره یونانی) رفت، زیرا شنیده بود که او نزد خود چند پیاله شراب و فرش پرشین دارد.” زنوفون فرش ایرانی را با ارزش و مناسب بعنوان هدایای ادیبانه توصیف کرده است و این نکته که نخستین اشاره به فرش ایرانی در ادبیات جهان آن را باشکوه، ادیبانه و ارزشمند می خواند بسیار جالب توجه و نشان از عظمت هنر پارسی در جهان است.
در دوره ساسانیان و با ساخت جاده ابریشم روند صادرات دانش بافت پارچه و فرش به شرق زمین افزایش یافت. روش بافت در این دوره عمدتا، بافت صاف و قلاب دوزی بوده است و پارچه‌های ابریشمی ساسانی استفاده فراوانی در کلیساهای اروپایی و پوششی ارزشمند محسوب می شده است. با ظهور اسلام و توسعه بافت فرش در ایران این هنر ارزنده به جهان عرب و ادبیات آن ها راه یافت.
با ظهور سلسه سلجوقی تحولات زیادی در طرح و نقش سنتی فرش ایرانی پدیدار شد. در زمان حمله مغول ها نیز شاهان و شاهزادگان مغول به وفور از عظمت و زیبایی فرش ابریشم ایرانی یاد کرده اند.
.Ardabil Carpet at the V&A – فرش اردبیل
بعد از آن و در طی حکومت صفویه، که دوره شکوفایی هنر در ایران برشمرده می شود، تولید فرش دستباف نیز دستخوش تحول بسیار گشت تا جایی که این دوره انقلاب طرح و نقش در فرش ایرانی می شمارند. از آنجا که هیچ فرشی از دوران صفوی بجا نمانده است، تحقیقات بر روی کتب و نقاشی‌های مینیاتوری در دوران تیموریان، که فرش هایی رنگارنگ با الگو های هندسی یکسان و در مقیاس مساوی را به نمایش می گذارد و به خوشنویسی خطوط اسلامی نیز مزین است، نشان از این تحول در طرح و نقشه فرش هاست.
از شاهکارهای بافت فرش صفوی به این موارد اشاره کرد: فرش اردبیل در موزه ویکوتوریا و آلبرت، فرش شکار در موزه هنرهای عملی اتریش، وین، فرش چلسی در موزه ویکتوریا و آلبرت، فرش ترنج دار با نقش حیوانات و درخت در موزه هنرهای دکوراتیو، پاریس و بسیاری دیگر از فرش های زیبا و مسحورکننده ایرانی که در موزه های خارج از کشور برای عموم به اشتراک گذاشته می شوند.
در دوره قاجار و پس از ظهور انقلاب صنعتی اروپا، صنعت فرش ایران نیز تغییر و تحول فراوان یافت، بافندگان تبریز از این فرصت بهره برده و تبدیل به بنیانگذاران بافت صنعتی فرش شدند.
فرش ابریشم ترنج دار ایرانی – موزه هنرهای اسلامی دوحه
در دوره پهلوی و در سال ۱۹۳۵، رضا شاه شرکت فرش ایران را تأسیس کرد و بافت فرش را تحت کنترل دولت قرار داد. فرش‌های نفیس ایرانی بافته و با اهداف صادراتی و بعنوان هدایای دیپلماتیک به دیگر کشور ها ارسال می‌شدند. پسرش محمدرضا پهلوی اما، برخلاف پدر که دوست دار اصلاحات و مدرنیته فراوان بود، بنای کار را بر احیای سنت های کهن ایران قرار داد و احیای بافت سنتی فرش یکی از اقدامات مهم وی در این حوزه هنر ها و صنایع دستی ایران بود.
در دوران معاصر و در سال ۱۹۹۲، نخستین کنفرانس و نمایشگاه بزرگ فرش ایران در تهران برگزار شد و فرش ایرانی در طرح های مدرن و لوکس به نمایش گذاشته شد و بافندگان حاذقی همچون رضام عرب زاده فرش هایی با ترکیب الگویی سنتی و مدرن به نمایش گذاشتند.
با افزایش تعاملات بین المللی در حوزه طراحی، بافت و صادرات فرش و برگزاری نمایشگاه فرش به صورت سالانه در ایران، دو رویکرد جدید در صنعت فرش ایران ظاهر شده است:
اول طراحی مدرن فرش در ترکیب با نقشه سنتی و مواد خالص و مرغوب در بافت است. همینطور ترکیب روش های بافت سنتی و مدرت و ترکیب آن با فتاوری های جدید
دوم رویکرد تعاملانه تاجران و تولیدکنندگان محلی که سبب پیشرفت فراوان در تولید و صادرات این هنر ارزنده می شود.
طراحی نقشه فرش ایرانی
مراحل بافت فرش دستباف
مراحل تولید فرش دستباف از ابتدایی ترین مرحله تا به انتها به این شکل است:
1. آماده سازی نقشه فرش
اولین و مهم ترین گام در تولید فرش، آماده‌سازی نقشه فرش یعنب طراحی الگوها و نقشه‌برداری آن‌هاست. این کار در قدیم به صورت دستی و با قلم و کاغذ توسط فرد طراح انجام می شده اما در دوران معاصر و عصر دیجیتال، طراحان با استفاده از نرم‌افزارهای مختلف مانند AutoCAD و Photoshop فرآیند طراحی را به انجام می رسانند.
طراحی نقشه فرش شامل تعیین ابعاد، انتخاب رنگ و طرح‌ها، ترسیم خطوط و جزئیات دقیق نقشه فرش است تا در مرحله بافت فرش، بافنده بتواند به راحتی با پیروی از الگو، نقشه را به صورت دقیق و کامل بافت بزند.
2. فراهم سازی مواد اولیه و ابزار
مواد اولیه اصلی در بافت فرش پشم، پنبه و ابریشم می باشد. ابزار بافت فرش نیز شامل چاقوی برش نخ بعد از گره زنی، شانه برای فشرده سازی پود ها، قیچی برای کوتاه کردن پشم وقتی یک ردیف بافت کامل می شود
3. آماده سازی، برپایی و سینه بندی دار قالی
دار قالی به دو شکل افقی و عمودی بر پا می شود. دار ها در جزئیاتشان تفاوتی با هم ندارند اما از لحاظ اندازه و فناوری بافت ممکن است یکشان نباشند. برپایی دار هم زحمت چندانی ندارد و بعد از آن،
در فرآیند سینه بندی دار قالی را بر اساس رجشمار نقشه به واحدهای ۷ سانتی‌متری تقسیم می کنند که به این واحدها اصطلاحا سینه بندی می گوییم.
4. چله کشی
در این فرآیند مهم و چالشی نخ های چله، روی دار قالی، بصورت کاملا یکنواخت، موازی و مرتب بسته می شوند.
5. نصب چوب تسمه و هاف روی دار
پس از آن دو ابزار بنام های چوب تسمه و چوب هاف روی دار قالی و با هدف این ابزارها با هدف تسهیل عملیات پودکشی نصب می‌شوند. در نتیجه جابجایی نخ‌ها به بالا و پایین و انجام فرآیند بافت فرش بی هیچ مشکلی انجام می شود.
6. زنجیره بافی
زنجیره بافی به دو روش جناقی و گندمی انجام می گیرد و هدف از انجام این مرحله، ثابت کردن چله و ایجاد استحکام در دو طرف فرش است.
7. گلیم بافی
در گلیم بافی پود ضخیم و نازک از میان تار های زیر و روی فرش رد می‌شود این فرآیند به افزایش دوام و استحکام فرش کمک شایانی خواهد کرد.
فرش هم نیاز با شانه زدن دارد چون سر لیکن جای سر بالای تن است و فرش در زیر پا افتاده است
8. بافت فرش
بعد از انجام هفت مرحله ابتدایی، گام اصلی یعنی بافت فرش آغاز می شود: ابتدا پود ضخیم با هدف فشرده سازی گره‌ها و کمک به افزایش استحکام فرش آماده می شود. سپس پودکشی نازک با هدف افزایش استحکام فرش ظریف بافی نقشه انجام می شود.
9. برگردانی و تنظیم چله
بعد از تکمیل بافت فرش از یک طرف چله ها برگردانده می شود، سپس در تنظیم چله، میزان استحکانم آنها بررسی می شود تاانعطاف‌پذیر شوند. چله ای که بیش از حد محکم باشد، به بافت فرش آسیب می زند. برای جلوگیری از این خسارت چله ها باید چندین بار چک شوند.
10. چرخاندن فرش
در این مرحله بخشی از فرش که بافت آن تکمیل شده توسط فرد متخصص، پایین کشیده می شود.
11. مرحله پرداخت
در این مرحله بخشی از پرز های فرش دستباف، روگیری می شود تا نقشه آن بخوبی به نمایش در آید. به این مرحله پرداخت زدن می گویند.
12. کزدهی فرش
در مرحله کزدهی فرش دستباف با استفاده از شعله آتش ریشه های اضافه فرش را از بین می برند تا نتیجتا قسمت پشتی فرش بی نقشه و زیبا شود.
13. شیرازه بافی
شیرازه نوار هایی ست که در حاشیه طولی فرش بافته می شود. هدف از انجام این مرحله پيش گيرى از سایش و پارگی فرش و افزایش استحکام آن است.
14. دو گره زنی
15. شستشو و تثبیت رنگ فرش
پس از انجام تمامی مراحل بالا، در آخرین قدم فرش شستشو می شود تا رنگ دهی نداشته باشد و تثبیت رنگی شود.
خاطرات کودکی ما جملگی در این قاب است
هدف ما در این مقاله نه فقط ارائه یک راهنمای جامع از مراحل بافت این هنر باستانی، بلکه برجسته سازی و تاکید بر اهمیت فرهنگی تاریخی فرش ایرانی و آوازه بلند آن در جهان هنر و ادبیات، همینطور تاکید بر سهم بزرگ طراحان، بافندگان و تولید کنندگان ایرانی در طول تاریخ و در صنعت فرش به صورت جهانی می باشد.
منابع
wikipedia
━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━
از کالکشن قالیفرشان دیدن کنید و تنها با یک کلیک قطعه ای شگفت انگیز از فرش کاشان را به منزل ببرید.
فروشگاه قالیفرشان 🛒
━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━━
